یک موش معمولی با خز تیره، آزمایش معروف آینه‌ای را گذرانده است تا به نهنگ‌هایی مانند نهنگ‌های قاتل و دلفین‌های بینی بطری، به‌علاوه تعدادی از نخستی‌سانان بپیوندد. این آزمایش نشان می‌دهد که موش‌ها ممکن است دارای خودشناسی باشند.

آزمون آینه‌ای روی موش‌ها

محققان مرکز پزشکی دانشگاه تگزاس ساوت‌وسترن (UTSMC) از آنالیز مشاهده‌ای و عصبی برای سنجش اینکه آیا موش معمولی آزمایشگاهی (Mus musculus) می‌تواند متوجه تغییر در ظاهر خود شود، استفاده کرده‌اند. پژوهشگران یک قطره جوهر سفید روی پیشانی موش‌ها ریختند و رفتار آنها را هنگامی که در فضایی حاوی آینه رها می‌شوند بررسی کردند.

در این مطالعه موش‌ها متوجه تغییر ظاهر خود شدند و پس از تماس با آینه، سر خود را به‌شدت تمیز کردند. درحالی‌که این آزمایش بدون شک خودآگاهی را اثبات نمی‌کند، اما سؤالات جالبی را درمورد شناخت و هوش غیرانسانی مطرح می‌کند.

«تاکاشی کیتامورا»، عصب‌شناس و نویسنده ارشد، می‌گوید:

«برای شکل‌گیری حافظه اپیزودیک، به‌عنوان مثال از رویدادهای زندگی روزمره، مغز اطلاعاتی درباره مکان، زمانی و اشخاص شکل می‌دهد و ذخیره می‌کند. اما مهم‌ترین مؤلفه، خودآگاهی یا حالت است. محققان معمولاً بررسی می کنند که چگونه مغز دیگران را تشخیص می‌دهد، اما جنبه شناخت خود نامشخص است.»

تست خودشناسی آینه‌ای (MSR) تاحدی توسط «چارلز داروین» ارائه شد. اما به‌طور رسمی در سال 1970 توسط روانشناس آمریکایی «گوردون گالوپ جونیور» توسعه یافت تا خودآگاهی بصری حیوانات غیرانسانی اندازه‌گیری شود.

ایده این بود که اگر حیوانی بتواند هنگام مواجهه با آینه به علامتی روی بدنش، مانند رنگ و برچسب، توجه نشان دهد و سپس آن علامت را بررسی کند، سطح بالایی از خودآگاهی و آگاهی شناختی را نشان می‌دهد.

البته این تست خالی از انتقاد و ایراد نیست. آزمون آینه‌ای به گونه‌هایی محدود می‌شود که عمدتاً به نشانه‌های بصری تکیه می‌کنند. مثلا سگ‌ها فرق رایحه خود را با دیگران تشخیص می‌دهند اما در آزمایش MSR شکست می‌خوردند. آزمایش همچنین به حیوانی متکی است که به اندازه کافی برای بررسی علامت گذاشته شده روی آنها اشتیاق داشته باشد.

تحلیل رفتار موش‌ها

در این مطالعه که در ژورنال Neuron منتشر شده است، همه موش‌ها رفتاری برای قبولی در آزمون از خود نشان ندادند. موش‌هایی که شروع به مرتب‌کردن سر خود کردند، ظاهراً برای شستن لکه سفید، حیواناتی بودند که قبلاً در معرض آینه قرار گرفته بودند و به آینه‌ها عادت کرده بودند یا با موش‌های دیگر که تیره بودند معاشرت می‌کردند و لکه جوهر هم بزرگ بود (بین 0.6 تا 2 سانتی‌متر مربع).

بااین‌حال، اگر جوهر با رنگ خز آنها مطابقت داشت، موش‌ها به‌طور کامل این نقطه را نادیده می‌گرفتند که به محققان این موضوع را نشان می‌داد که این تشخیص هنوز مبتنی بر بینایی است. هنگامی که لکه کوچک بود (0.2 سانتی‌متر مربع)، حتی در رنگ متضاد سفید در برابر خز تیره، باز هم موش‌ها نتوانستند آن را تشخیص دهند.

موش‌ها همچنین برای گذراندن‌ آزمایش آینه به نشانه‌های حسی خارجی قابل‌توجهی نیاز داشتند. «جان یوکوزه»، نویسنده اول پژوهش، گفت:

«ما باید جوهر زیادی روی سرشان بگذاریم و سپس محرک لمسی که از جوهر می‌آید حیوان را قادر می‌سازد تا جوهر روی سرش را از طریق بازتاب آینه تشخیص دهد. اما شامپانزه‌ها و انسان‌ها به هیچ یک از این محرک‌های حسی اضافی نیاز ندارند.»

کاوش‌های ژنتیکی

به‌دنبال این یافته‌ها، محققان نشانه‌های ژنتیکی را نیز بررسی کردند. آنها زیرمجموعه‌ای از نورون‌ها را در هیپوکامپ پیدا کردند که در ایجاد و ذخیره تصویر بصری از خود نقش دارند و از لحظه‌ای که موش خود را در آینه شناخت، فعال شدند.

وقتی این نورون‌ها از بین برده‌ شدند، موش‌ها دیگر رفتار نظافت خود را در مقابل آینه آغاز نکردند.

جالب اینجاست که زیرمجموعه دیگری از این نورون‌ها نیز با مشاهده یک موش شبیه با رنگ و ظاهر مشابه، ایجاد شد. اما زمانی که موش به هم‌نوعانی با خز سفید معرفی شد، فعال نبودند.

از طریق این تجزیه‌وتحلیل، تیم همچنین شناسایی کرد که موش‌هایی که از اجتماع جدا شدند و موش‌های خزدار که همراه موش‌های خز سفید پرورش داده شدند، در طول آزمایش MSR «خودشناسایی» فیزیکی یا عصبی نشان ندادند! بدین ترتیب، محققان بر این باورند که برای اینکه موش خودآگاهی پیدا کند، باید بین موش‌هایی که شبیه خودشان هستند اجتماعی شوند تا این مدارهای عصبی توسعه یابند.

کیتامورا گفت: «زیرمجموعه‌ای از این نورون‌های خودپاسخ‌دهنده نیز هنگامی که موش‌ها را در معرض موش‌های دیگری از همان سویه قرار دادیم دوباره فعال شدند. این با پژوهش قبلی درمورد خودشناسی انسان مطابقت دارد که نشان می‌داد برخی از سلول‌های هیپوکامپ نه تنها زمانی که فرد به خودش نگاه می‌کند، بلکه زمانی که به افراد آشنا مانند والدینش نگاه می‌کند، فعال می‌شوند.»

خودشناسی غیرانسانی و خودآگاهی یک راز بزرگ باقی مانده‌ است که ممکن است هرگز به‌طور کامل حل نشود. بااین‌حال، محققان از یافته‌های خود خوشحال شده‌اند. آنها اکنون بررسی خواهند کرد که آیا موش‌ها می‌توانند در صورت مجازی‌بودن‌ نقطه جوهر، از طریق فیلتر یا برجستگی خود آینه، تغییرات را در بازتاب خود تشخیص دهند یا خیر.

آنها همچنین قصد دارند سایر نواحی مغز را که ممکن است در شناخت خود و پردازش نشانه‌های بصری دخیل باشند، بررسی کنند.