نشست تخصصی- آموزشی آشنایی با اسناد تاریخی مازندران با موضوع «سندشناسی و سندخوانی» چهارشنبه ۱۹ دی ماه در سالن اندیشکده مدیریت اسناد و کتابخانه ملی مازندران برگزار شد.
اهمیت اسناد باید بازشناسی شود
مدیر مجموعه اسناد و کتابخانه مازندران گفت: پژوهش‌های اسنادی کمتر شناخته و مورداستفاده اندیشمندان و اصحاب فرهنگ و هنر قرار گرفته‌است.
محمد فوقی خاطرنشان کرد: بدون پژوهش‌های اسنادی دانش بشری دچار سکون خواهد شد. تحولات اجتماعی مرهون پژوهش‌های این حوزه به‌عنوان منابع اولیه است.
وی افزود: اسناد، قدرت نرم کشورها برای درک تحولات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بوده که حقایق توسط آنها کشف می‌شود.
فوقی با اشاره به بایگانی اسناد در آرشیوها اظهار کرد: اسناد خاک می‌خورند و کسی از ارزش تاریخی و فرهنگی آنها اطلاع ندارد، باید غبار مهجوریت از چهره این اسناد برداشته شود چراکه اسناد فریادگران تاریخ هستند.
وی کمیّت و کیفیت اسناد را از شاخص‌های توسعه دانست و افزود: اهمیت اسناد باید بازشناسی شود، بسیاری از مستندات و مصوبات شوراهای فرهنگی در استان در حال خاک خوردن است.
فوقی گفت: سال گذشته بیش از ۴۴ میلیون سند در سطح دستگاه‌های اجرایی جمع‌آوری کردیم که تنها ۱ میلیون سند از ارزش نگهداری برخوردار بودند و باقی امحاء شدند. درصورت استفاده نکردن از اسناد، مخزن به انبار تبدیل خواهد شد و تنها درصورت بهره‌برداری آرشیو نامیده می‌شود.
وی از بهره‌برداری ۱۸ هزار و ۱۹۰ سند محفوظ در مخزن این نهاد در ۹ ماهه امسال خبر داد و افزود: سال گذشته ۷۹۵ کتاب به این نهاد واسپاری، ۳ هزار و ۳۷ نسخه از نشریات و جراید، ۸۹ برگ اسناد قاجاری از طریق خانواده‌ها و ۷۰ نسخه نشریات سال‌های ۱۳۳۱ که در خانه‌ها نگهداری می‌شد به این نهاد تحویل شد. فوقی افزود: اسناد از بازه تاریخی ۷۰۰ سال قبل تا دوره های متاخرتر در این نهاد نگهداری می‌شود.
نزدیک به ۱۰۰ میلیون اسناد آرشیوی در ایران داریم
مدرس کارگاه با بیان این که بخش بزرگی از تاریخ ما در اسناد مهجور و مغفول مانده گفت: از اسناد گِلی هخامنشی و کاغذی و پوستی ساسانی تا اسناد موسوم به مازندران منابع مهم در شناسایی تاریخ به شمار می‌آیند.
«سید مقداد طاهرپور» درباره مفهوم علمی سند اظهار کرد: نخستین مواجه ما با اسناد برگه‌های قدیمی مانند صلح‌نامه، مبایعه‌نامه و مانند آنها است، هر آنچه که به آن استناد می‌کنیم و در آرشیو ملی کد دارد از لحاظ علمی سند و اگر در خانه نگهداری شود، مدرک نامیده می‌شود.
این پژوهشگر گفت: سندشناسی در ایران چنان که باید علم شناخته نمی‌شود و عمر کوتاهی دارد که نزدیک به ۶۰ قبل از آن می‌گذرد.
وی تقسیم‌بندی سندشناسی امروز را مبتنی بر روش قائم‌مقامی دانست و درباره تقسیم‌بندی کلی اسناد گفت: اسناد از منظر کلی به چهار دسته سلطانیات، دیوانیات، اخوانیات و عرفی تقسیم می‌شوند.
طاهرپور افزود: دو دسته اسناد شرعی و قضایی و اسناد تجاری و قضایی از دل دسته‌بندی مذکور پدید آمدند که از مشهورترین اسناد شرعی می‌توان به نکاهیات اشاره کرد.
سندپژوه مازندرانی در ادامه به بررسی سندشناسی از منظر ادوار تاریخی پرداخت.
طاهرپور به حدود ۱۰۰ میلیون سند فهرست‌شده در ایران اشاره کرد و گفت: متاسفانه بخش اعظم اسناد موجود به بعد از صفویه بازمی‌گردد. نخستین دسته‌بندی اسناد قبل از صفویه بوده و پس از آن ادوار صفویه، افشاریه، زندیه، قاجاریه، پهلوی و انقلاب اسلامی ادامه این دسته‌بندی تاریخی را تشکیل می‌دهند.
وی از سابقه طولانی ایران در آرشیو اسناد یاد کرد و افزود: محل تشکیل و نگهداری اسناد در گذشته همان دبیرخانه‌های امروزی اما با اختیارات بالاتر بودند.
طاهرپور دوران قاجار را عصر طلایی آرشیو خواند و گفت: در دوره عباسیان اداره آرشیوکننده «دیوان رسائل»، در دوره غزنویان و سلجوقیان «خزانه حجت»، ایلخانان «دیوان بزرگ»، صفویه «دفاتر خلود»، افشاریه و زندیه «دیوان اعلا» و قاجار «دارالنشاء» یا «دیوان رسائل» نامیده می‌شد.
این پژوهشگر در تشریح «دیوان» و «درگاه» و نقش آنها در شکل‌گیری اسناد اظهار کرد: خطاب اسناد گاه به برخی واژه‌ها نظیر درگاه و دیوان بوده، درگاه امرا و نظامیان یا شاهزاده‌ها و پادشاه و دیوان نیز به «صدراعظم» و «مستوفی‌الممالک» اطلاق می‌شد.
وی با بیان این که وزرا در راس دیوان بودند و همیشه کشته می‌شدند ادامه داد: واسطه بین دیوان و درگاه «حاجب بزرگ» نامیده می‌شد و توطئه علیه دیوان نیز بیشتر کار حاجب‌ها بود.
طاهرپور درباره کارکرد درگاه و دیوان بیان کرد: کارکرد درگاه گسترش امپراتوری و گرفتن سرزمین‌ها و دیوان، نگهداری سرزمین‌ها، تعیین کلانتر، قاضی، محتسب، کدخدا و مانند آنها بود.
وی با اشاره به تقسیم‌بندی اسناد دیوان و درگاه گفت: بزرگ‌ترین سند اجرایی کشور «فرمان» نامیده می‌شد که از سوی پادشاه صادر می‌شد. «حکم» مربوط به ولیعهد، شاهزادگان و «رقم» مربوط به امراء، درباریان و مستوفیان بود.
به گفته طاهرپور تقسیم‌بندی فرمان شامل چندین جزء است: اولین جز آن «رکن‌المطلع» و اجزای بعدی شامل «رکن‌الحال» و «رکن خاتمه» است. اضافات فرمان‌ها شامل «تحمیدیه»، «توقیع»، «طغراء»، «توشیح»، «مهر»، «ثبت دفتری» و «تاریخ کتابت» بود.
پژوهشگر مازندرانی طغرا و مهر را جلوه‌های بصری اسناد خواند و افزود: طغرا به نام و اسناد سلاطین گفته می‌شود که به‌صورت منحنی، پیچیده، تیر و کمان بر بالای فرمان‌ها و نامه‌ها ترسیم می‌شد. طلایی، قرمز و مشکی رنگ‌های غالب طغراها بود. مهرها متعلق به رجال بودند و در آن از آیات، روایات و سجع استفاده می‌کردند.
طاهرپور درباره اسناد شرعی اظهار کرد: این اسناد شامل عقدنامه‌ها، طلاق‌نامه‌ها، مبایعه‌نامه‌ها و مانند آنها است. اسناد شرعی از دوران ایلخانی سامان پیدا کردند. این دسته سندها نزد مجتهدین و محاکم شرعی ثبت می‌شدند و آرشیو مجتهدین «دفاتر سکوک»و «بنچاق» نامیده می‌شد. معمولا در اسناد شرعی شهادت‌نامه‌ها در سمت وحشی راست نوشته می‌شد.
انتهای پیام