مسجد «سید» اصفهان در ضلع جنوبی خیابانی به همین نام قد علم کرده، هرچند این ایستادگی در سالیان اخیر با رنجوری و آزردگی‌ آن توأم شده است! مسجدی که برای گوش‌سپردن به قصه تولدش باید تا روزگار صفویان به عقب برویم و دقیقاً برسیم به همان‌ جایی که بنای مسجد به بن‌بست می‌رسد؛ به بن‌بست می‌رسد تا به‌جای صفویه نام قاجاریه بر پیشانی آن به یادگار بماند. آنچه در ادامه می‌خوانیم مروری بر تاریخ و معماری مسجد سید اصفهان است.

فتحعلی‌خان اعتمادالدوله، وزیر شاه‌سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی، قطعه زمینی را خریداری می‌کند با این هدف که در آن مسجدی به برازندگی دیگر مساجد اصفهان پایه بگذارد، غافل از اینکه تاریخ برای این دودمان خواب‌های دیگری دیده بود. زمینی که فتحعلی‌خان اعتمادالدوله می‌خرد، به‌خاطر حمله افغان‌ها به اصفهان رها می‌ماند، هرگز مسجد نمی‌شود تا وقتی که قاجاریه بر تخت سلطنت تکیه می‌زنند.

مسجد سید دوران حکومت قاجاریه به مرکزیت تهران، در شهر اصفهان و به‌همت یکی از مراجع تقلید زمان، یعنی حجت‌الاسلام «حاج‌سید محمدباقر شفتی»، معروف به سید رشتی شکل می‌گیرد. آرامگاه این روحانی نامدار و امامیه نیز در جانب شرقی صحن مسجد بنا می‌شود.

مسجدی که ناتمام ماند

 بین مورخان معروف است مسجدی که شفتی بنا گذاشت، بخش‌هایی از آن هرگز کامل نشد و بر این اساس مسجد سید را یک عمارت ناتمام می‌دانند. هرچند جانشینان سید رشتی، یعنی فرزندش «حاج‌سید اسداللّه» مشهور به سید ثانی و سپس نوه‌اش «حاج‌سید محمدباقر» به تکمیل قسمت‌هایی از مسجد و ادامه راه او همت کردند.

این مسجد چهار ایوانی با شبستانی به حدود ۸۰۷۵ مترمربع است و ۹۵ متر طول و ۸۵ متر عرض دارد. از دیرباز تاکنون، تاریخ‌های پرشماری بر جای‌جای مسجد سید نقش بسته که بین بازه‌های ۱۲۵۵ تا ۱۳۱۱ هجری قمری را دربرمی‌گیرند.

 مسجد سید را باید یکی از درخشان‌ترین مساجد ایران دانست که پس از سقوط صفویه و بحران‌های بعدش، در دوره قاجاریه بنا می‌شود. درواقع، این مسجد سکوتی را که بیش از یک قرن در مسجدسازی اصفهان حاکم شده بود، درهم شکست. یکی از علل توجه به معماری مسجد سید و شهرتش نیز همین مسئله است. هرچند در این بازه ۱۰۰ساله، مساجدی کوچک‌تر و ساده‌تر بنا می‌شود.

ساعت زنگ‌داری که گوش شهر را کر می‌کرد!

 مسجد سید زینت‌یافته به آیات و روایات و اشعار بسیاری است که هریک یادگار یکی از خوش‌نویسان نامدار عصر قاجاریه به‌شمار می‌آید. «حبیب‌اللَه فضائلی»، «کهرنگی»، «جوادعلی کربلائی» و «محمدباقر شیرازی» از شهیرترین خطاطان مسجد سید هستند که در قالب‌های ثلث، نستعلیق و بنایی آثاری از خود به‌جای گذاشته‌اند. «حاج‌سید حسین موسوی» نیز کاشی‌کار کاردان و باکفایت این عمارت دیدنی است.

مجهزبودن به ساعت یکی از وجوه تمایز مسجد سید در مقایسه با دیگر مساجد نامدار اصفهان است. این مسجد به ساعتی مجهز است که گویا «حاج محمدابراهیم ملک‌التجار» آن را از اروپا می‌خرد و در تاریخ ۱۳۲۳ هجری‌قمری به مسجد سید اهدا می‌کند. ساعت در زمان تولیت حاج محمدباقر ثانی در بالای ایوان مسجد نصب می‌شود. آواز این ساعت هفت‌هزار ریالی تا سال‌ها برای مردم اهمیت وافری داشت و چندین نقطه اصفهان ازجمله محله بیدآباد را پوشش می‌داد.

از اسلیمی تا گل‌های سرخ و زنبق غربی

طرح‌های اسلیمی و ختایی برای مخاطب ایرانی نقوشی آشنا هستند که در جای‌جای مسجد سید نیز چشم را نوازش می‌کنند. در کنار این نقش‌های غالب ایرانی‌ با تصاویر دیگری روبه‌رو می‌شویم که بخشی از آن تحت‌تأثیر هنر غربی قرار داد. برای نمونه، زمینه‌های پرگل که بینشان گل‌های زنبق و سرخ به‌وفور دیده می‌شود، در مسجد سید به‌گونه‌ای است که باید گفت هنرمند اصفهانی از هنر غربی اثر پذیرفته است. تصویرکردن انواع میوه، مانند خوشه انگور، یکی از آن جزئیات اروپایی به‌شمار می‌آید.

درباب حضور این نقش‌ونگارها می‌توان چنین توضیح داد که معماران و دیگر هنروران ایران‌زمین هم‌زمان با ساخت مسجد سید در برهه‌ای جدید از تاریخ ایستاده بودند؛ آنان در این بازه بیش از هر دوره دیگری به دستاوردهای هنری و دنیای غربی علاقه نشان می‌دادند. بر این اساس، بدیهی است که در مواجه با جزئیات و تزیینات مسجد سید نیز به دفعات نشانه‌های هنر مغرب‌زمین خودنمایی کند.

آیا هنرمندان مسجد سید به اروپا رفته بودند؟

در این مسجد که رنگ‌های زرد و آبی و سبز و خصوصاً متأثر از معماری قجری قرمز روشن بسیار به‌کار رفته، هنر کاشی پراهمیت است. کاشی در مسجد سید همچون یک بوم نقاشی به‌کار می‌رود؛ چنان‌که در خیلی از بناهای قاجاری دیگر نیز هنرمندان با کاشی به همین شیوه برخورد می‌کردند. بر این بوم‌های کوچک، انواع نقوش با گرایش به جهان ناتورالیسم یا طبیعت‌گرایی که در دوره قاجاریه پررنگ می‌شود، به‌چشم می‌آید. نقش طبیعت، به‌خصوص گل‌ها و گیاهانی که در کاشی‌های مسجد سید می‌بینیم، اغلب تا پیش از دوره قاجاریه سابقه نداشته است.

 هنرمندان مسجد سید، همانند دیگر هنروران عصر قاجار، هم‌زمان که برای پایبندی به اصول سنتی نیاکان تلاش می‌کردند، به هنر غربی هم علاقه نشان می‌دادند، درواقع برایشان سخت بود که هنرهای تازه‌وارد را نادیده بگیرند. این بازتاب هنر غربی در مسجد سید لزوماً به آن‌معنا نیست که هنرمندانش فرنگ را دیده‌ یا به‌طور مشخص هنرهای غربی را آموخته‌ بودند. خیلی از نگاره‌ها و نقوش مسجد سید متأثر از عکس‌ها، کارت‌پستال‌ها و تمبرهایی است که از اروپا به ایران وارد و هنرمند ایرانی هم با آن‌ها مواجه می‌شود.

مسجد سید در چنگ فرونشست

از بهترین نمونه‌های رویارویی هنرمند مسجد سید با سنت و مدرنیته به نقوش کاسه‌بشقابی بازگردد. نقوش کاسه‌بشقابی در مسجد سید تلفیقی از نقاشی غربی و هنر گل و مرغ شیراز محسوب می‌شود. در این طرح‌ها، یک دسته‌گل در کاسه‌بشقاب نشسته و با نقوش بسیار ریز تزیین شده است.

یکی دیگر از نقوش رایج و مهم در مسجد سید، وفور منظره معماری است، بر این اساس طرح انواع خانه و ساختمان را بر کاشی‌ها و گچ‌بری‌های این بنا می‌بینیم. توجه به نقوش معماری در نقاشی ابنیه یکی از همان خصایص هنر قاجاری است که بازهم متأثر از غرب بود.

 منظره‌های شهری، کلیسا، کاخ و قلعه، مسجد، کارخانه و خیمه ازجمله مناظر معماری است که در مسجد سید با آن‌ها روبه‌رو می‌شویم. گاهی این تصاویر حالت سه‌بعدی‌ و سایه‌روشن دارند که به‌خاطر تأثیرپذیری مستقیم از هنر عکاسی در دوره قاجار است. نقوش هندسی در مسجد سید جایگاه چندانی ندارد و برخلاف دیگر ابنیه قاجاری هیچ طرح انسانی در آن دیده نمی‌شود.

مسجدسید، نامدارترین مسجد قاجاری اصفهان، حالا مدت‌ها است که گرفتار دیو فرونشست شده؛ دیوی بی‌شاخ و دُم که محکم چنگ انداخته است و هر بار گوشه‌ای از پیکر رنجور و نزار مسجد را چاک‎تر و پرخون‌تر از روز گذشته می‌کند؛ دیوی که فعلاً بی‌رقیب می‌تازد. در بحران فرونشست اصفهان، مسجد سید شهر یکی از آسیب‌دیده‌ترین مساجد تاریخی است که به مرمت و حفاظت نیاز مبرمی دارد.

مراجع

_ بمانیان، محمدرضا، مؤمنی، کورش و حسین سلطان‌زاده (۱۳۹۰)، «بررسی تطبیقی نقوش کاشیکاری دو مسجد ـ مدرسه چهارباغ و سید اصفهان»، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات تطبیقی هنر.

_ ماهرالنقش، محمود (۱۳۶۰)، «مسجد سید اصفهان»، فصلنامه موزه‌ها.

_ هنرفر، لطف‌اللّه (۱۳۷۶)، آشنایی با شهر تاریخی اصفهان، اصفهان: گلها.

انتهای پیام