خسرو غنی‌زاده، کارشناس اقتصادی یادداشتی را پیرامون درمان بیماری اقتصاد ایران با نگاه به آموزه‌های قرآنی در اختیار ایکنا قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم.

مقدمه:

در آموزه‌های قرآنی، «اعتماد» (تأکید بر اختیار و کرامت انسانی) و «کنترل» (تأکید بر حفاظت از نظام اجتماعی) هر دو جایگاه دارند. اما وقتی پای اقتصاد به میان می‌آید، کدام یک می‌تواند درمان دردهای مزمنی مانند تورم، رکود و فساد باشد؟ این نوشتار با استناد به مبانی دینی، سیره عملی ائمه(ع) و تحلیل اقتصادی می‌کوشد پاسخی به این پرسش بدهد.

۱. چرخه معیوب کنترل‌گری و بی‌اعتمادی

اقتصاد ایران سال‌هاست در دام یک چرخه معیوب گرفتار شده است:

• دولت برای مهار تورم و کمبودها، به «کنترل قیمت‌ها»، «تخصیص ارز دولتی» و «اعطای یارانه‌های متمرکز» روی می‌آورد.

• این کنترل‌ها، انگیزه تولید و سرمایه‌گذاری را کاهش می‌دهد و بازارهای موازی و رانتی ایجاد می‌کند.

• مردم و فعالان اقتصادی به تدریج به سیستم رسمی بی‌اعتماد شده و پول خود را از چرخه تولید خارج می‌کنند (کنز مال).

• خروج سرمایه از تولید، منجر به رکود و گرانی بیشتر می‌شود.

• دولت برای جبران، کنترل‌ها را تشدید می‌کند و چرخه معیوب تکرار می‌شود.

۲. آیات قرآن: تأکید بر «اعتماد» به عنوان پایه تعاملات

• آیه ۲۷۵ سوره بقره در توصیف تجارت می‌فرماید: «وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا» – خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است. «بیع» نماد یک رابطه مبتنی بر اعتماد متقابل و سود دوطرفه است، در حالی که «ربا» نماد رابطه تحمیلی و یک‌طرفه است.

• آیه ۲۹ سوره نساء: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ» – ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اموال یکدیگر را به ناحق نخورید، مگر اینکه تجارتی با رضایت شما باشد. «تراضی» کلیدواژه این آیه است که بر «اعتماد داوطلبانه» تأکید دارد.

۳. کنز مال: از نهی قرآنی تا مصادیق امروزی

آیه شریفه «وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ» (توبه: ۳۴) به روشنی از «کَنْزِ مال» نهی کرده است. اما باید پرسید که در اقتصاد امروز، مصداق این «کَنْز» چیست؟

امروزه «کَنْز» تنها انباشت طلا و نقره در گاوصندوق نیست. خرید و احتکار ارزهای خارجی، انباشت سکه به امور سوداگری، نگهداری واحدهای مسکونی و تجاری خالی با انگیزه سوداگرانه و حتی تبدیل پول ملی به دارایی‌های بی‌ثبات دیگر، همه و همه مصادیق مدرن همان «کَنْز» هستند.

نکته تلخ این است که بسیاری از مردم مسلمان و حتی خیراندیش، نه از روی طمع، بلکه به اجبار و برای در امان ماندن از تورم ناشی از «خلق پول بدون پشتوانه»، به سمت این گونه کنزها می‌روند. در چنین شرایطی، سیستم معیوب پولی، مردم را به گناه اقتصادی وامی‌دارد و سرمایه‌های ملی را از چرخه تولید و کارآفرینی خارج می‌سازد. بنابراین، درمان این معضل تنها با موعظه ممکن نیست و نیازمند «اصلاح سیستم» است.

۴. حدیث نور واحد: الگویی برای وحدت در عین کثرت

در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) می‌خوانیم: «أَنَا وَعَلِیٌّ مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ» – من و علی از یک نوریم. این حدیث شریف به ما می‌آموزد که اگر پیشوایان دینی با آن مقام والا «واحد» هستند، پس امت اسلامی نیز باید در عین کثرت‌ها، وحدت و همدلی داشته باشد. اقتصاد یک کشور نیز نیازمند همین وحدت است: وحدت بین دولت و ملت، تولیدکننده و مصرف‌کننده، سرمایه‌گذار و کارگر.

۵. پیشینه تاریخی: عهد علی(ع)؛ الگوی حکمرانی اقتصادی بر پایه اعتماد

تاریخ صدر اسلام نمونه‌های عینی از حکمرانی اقتصادی مبتنی بر اخلاق و اعتماد را در اختیار ما می‌گذارد.
کشف و تأیید آکادمی “ماجستیر” لبنان مبنی بر اصالت نخستین درهم‌های اسلامی ضرب‌شده به دستور امام علی(ع) در سال‌های ۳۵ تا ۴۰ هجری، یک «بیانیه اقتصادی» ماندگار است.

این اقدام سه پیام اساسی دارد:

• استقلال اقتصادی امت اسلامی: ایجاد یک واحد پولی مستقل نشان از هویت‌بخشی و خودکفایی دارد.

• پول به مثابه «عَهْد» و «امانت»: ارزش ذاتی این سکه‌ها (مقدار نقره آنها) نشان می‌دهد که حکمران اسلامی پول را از «هیچ» خلق نمی‌کند و پایبند به پشتوانه‌ای واقعی است.

• تضمین ارزش در طول زمان: جالب و بسیار پرمعنا این است که همین سکه‌ها امروزه پس از قریب به ۱۴۰۰ سال، مبنای محاسبه «دیه» در فقه اسلامی قرار دارند. این امر به روشنی نشان می‌دهد که یک سیستم اقتصادی مبتنی بر صداقت و تعهد چگونه می‌تواند پایدار و قابل اعتماد باشد، به طوری که حتی قرن‌ها بعد نیز معیار سنجش ارزش قرار گیرد.

۶. راه حل عملی: گذار از کنترل‌گری به اعتمادسازی

برای شکستن چرخه معیوب، پیشنهاد می‌شود:

• شفافیت: دولت با انتشار دقیق و به‌موقع آمارهای اقتصادی، اعتماد عمومی را جلب کند.

• سیستم اعتبارسنجی ملی: ایجاد سامانه‌ای که دولت بر اساس آن ضامن معاملات بین شهروندان شود.

• تقویت نهادهای عمومی: به جای کنترل مستقیم، نهادهای نظارتی مردمی و تخصصی تقویت شوند.

• توسعه بازارهای مالی اسلامی: جایگزینی «ربا» با «مضاربه» و «مساقات» که مبتنی بر اعتماد و مشارکت هستند.

نتیجه‌گیری

تجربه تاریخی و آموزه‌های دینی نشان می‌دهد که درمان بیماری‌های اقتصادی ایران نه در «کنترل بیشتر»، بلکه در «اعتمادسازی» است. سکه‌های امام علی(ع) به ما می‌آموزند که اعتماد زمانی محقق می‌شود که حکومت خود را مقید به استانداردهای شفاف و اخلاقی کند. هنگامی که حکومت «امین» اقتصادی مردم باشد، شهروندان نیز با اعتماد، سرمایه و توان خود را در چرخه تولید قرار می‌دهند. همان‌گونه که امام علی(ع) در حکمت ۴۱۷ نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «مَنْ شَرَّفَ نَفْسَهُ هَانَتْ عَلَیْهِ شَهَوَاتُهُ» – کسی که کرامت نفس خود را بزرگ دارد، هوس‌هایش در نظرش خوار می‌شود. اگر کرامت و اعتماد مردم پاس داشته شود، اقتصاد نیز به سلامت و رونق خواهد رسید.

انتهای پیام